જીપીસીબીની ઓનલાઈન મોનિટરિંગ સિસ્ટમ “ઓફલાઇન મોડમાં”

• ઉચ્ચ પ્રદૂષણની સંભાવના ધરાવતા ઉદ્યોગો (રેડ કેટેગરી)એ નિયમિતપણે પર્યાવરણીય ડેટા સબમિટ કરવામાં નિષ્ફળ
• GPCB પર લિસ્ટેડ ઉદ્યોગોમાંથી 20 ટકાની ડેશબોર્ડ પર જરૂરી પેરામીટર ડેટા દર્શાવવામાં નિષ્ક્રિયતા
• રેડ કેટગરીના ઉદ્યોગો સર્વર પર ડેટા ન મોંકલે તો દંડ, નોટિસ, સસ્પેન્શનથી લઇને પર્યાવરણીય કાયદા હેઠળ કાનૂની કાર્યવાહીની જોગવાઈ
• ફેક્ટરીના દરવાજાની બહાર ગંદા પાણી અને હવાના ઉત્સર્જન અંગેનો ઓનલાઈન ડેટા પ્રદર્શિત કરવો પણ જરૂરી

ગુજરાતમાં ઓનલાઇન મોનેટરિંગ સિસ્ટમ (OCEMS) હાલ ચાલી રહી છે “ઓફલાઇન મોડમાં”

ગુજરાતમાં, લાર્જ સ્કેલના રેડ કેટેગરીના ઉદ્યોગો માટે તેમનો ડેટા ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (GPCB)ના સર્વર પર મોકલવો આવશ્યક છે. આ વિવિધ પર્યાવરણીય નિયમોને આધિન અને ફરજિયાત છે. ખાસ કરીને ગુજરાતના સંદર્ભમાં વાત કરીએ તો, ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ, રાજ્યની પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટેની નિયમનકારી સત્તાએ એવા નિયમો અને માર્ગદર્શિકાઓ સ્થાપિત કરી છે જે ઉચ્ચ પ્રદૂષણની સંભાવના ધરાવતા ઉદ્યોગો (રેડ કેટેગરી)ને નિયમિતપણે પર્યાવરણીય ડેટા સબમિટ કરવાની જરૂરિયાત દર્શાવે છે. પરંતુ ગુજરાતમાં જીપીસીબીની OCEMS એટલે કે ઓનલાઈન કન્ટિન્યૂઅસ એફ્લુએન્ટ મોનિટરિંગ સિસ્ટમ પર આ રેડ કેટગરીમાં આવતા ઉદ્યોગોનો એફ્લુએન્ટનો ડેટા જોવા મળી રહ્યો નથી અથવા સાચો ડેટા જોવા મળી રહ્યો નથી, તેને લઇને આ ઓનલાઇન મોનેટરિંગ સિસ્ટમ ઓફલાઇન મોડમાં ચાલી રહી હોય તેમ હાલ તો જણાઇ રહ્યું છે.

જીપીસીબીની અધિકૃત વેબસાઇટ પર ઓનલાઇન મોનિટરિંગમાં એકમોને લાગૂ પડતા પીએચ, ટીએસએસ, સીઓડી, બીઓડી, કલર, NH4N, વહનક્ષમતા, ટેમ્પરેચર અને ફ્લો સહિતના પેરામીટર્સનો 24 કલાકનો સરેરાશ અને આજના ટ્રેન્ડનો ડેટા દર્શાવવાનો હોય છે, પરંતુ અહીં આ ડેટા જોવા મળી રહ્યો નથી.

શું GPCB આવા ડેટાના રેન્ડમ વિશ્લેષણ માટે અલગથી વ્યવસ્થા ધરાવે છે?

GPCB ડેશબોર્ડ પર નજર કરીએ તો, ઉજાગર થાય છે કે મોટાભાગે લિસ્ટેડ ઉદ્યોગોમાંથી 20 ટકા ડેશબોર્ડ પર નિષ્ક્રિય સ્થિતિ દર્શાવે છે અને સક્રિય સ્થિતિ દર્શાવતુ ડેશબોર્ડ પબ્લિક જાહેર ડોમેનમાં કોઈ પેરામીટર વેલ્યૂ દર્શાવતું નથી. તેથી એ પ્રશ્નો ઉભા થાય છે કે શું GPCB આવા ડેટાના રેન્ડમ વિશ્લેષણ માટે અલગથી વ્યવસ્થા ધરાવે છે? શું મોનેટરિંગ માટે આવા ઉચ્ચ ટેકનોલોજીવાળા અત્યાધુનિક સાધનના ઇન્સ્ટોલેશન પછી ઉદ્યોગમાંથી પબ્લિક ડોમેન સુધી સતત ડેટા સપ્લાય લાગુ કરવા માટે કોઈ પદ્ધતિ ધરાવે છે? શું આવા ઉદ્યોગો કે જેઓ તેમના ઓનલાઈન મોનિટરિંગ પેરામીટરને CPCB/GPCBના સર્વર પર સ્ટ્રીમ કરી રહ્યાં નથી તેમની સામે કોઈ કાનૂની કાર્યવાહી કરવામાં આવી છે?

અહીં જે નિષ્કર્ષ નીકળે છે તે મુજબ ઉદ્યોગ દ્વારા પૂરા પાડવામાં આવતા ડેટાના વિશ્લેષણની જરૂર છે, અન્યથા આવા OCEMS જેવા કોઈપણ ઉપકરણના ઇન્સ્ટોલેશનથી પણ આ હેતુ પૂર્ણ થશે નહીં.

ડેટા સર્વર પર ન મોકલાય તે સ્થિતિમાં GPCBના હાથ કાનૂની કાર્યવાહી માટે ખુલ્લા

ગુજરાતમાં લાર્જ સ્કેલના રેડ કેટેગરીના ઉદ્યોગો દ્વારા તેમનો ડેટા GPCBના સર્વર પર મોકલવામાં નિષ્ફળ રહે તો તેમના પર GPCB દ્વારા દંડ લાદવામાં આવી શકે છે, અનુપાલન ન કરવા માટે નોટિસ અને નિર્દેશો જારી કરવામાં આવી શકે છે, ઓપરેટ કરવાની સંમતિનું સસ્પેન્શન અથવા રદબાતલ થઈ શકે છે, તેમજ પર્યાવરણીય કાયદા હેઠળ કાનૂની કાર્યવાહી પણ થઈ શકે છે.

પાલન ન કરવાથી કાનૂની કાર્યવાહી અને દંડ થઈ શકે છે

ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ કે જે રાજ્યની પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટેની નિયમનકારી સત્તા છે, તેણે એવા નિયમો અને માર્ગદર્શિકાઓ લાગૂ કર્યા છે જે ઉચ્ચ પ્રદૂષણની સંભાવના ધરાવતા ઉદ્યોગો (રેડ કેટેગરી)ને નિયમિતપણે પર્યાવરણીય ડેટા સબમિટ કરવાની જરૂરિયાત દર્શાવે છે. આ ઉપરાંત CCAની શરત મુજબ જ્યારે ગુજરાતમાં લાર્જ સ્કેલના રેડ કેટેગરીના ઉદ્યોગો GPCB પાસેથી તેમની ઓપરેટ કરવાની સંમતિ મેળવે છે, ત્યારે આ સંમતિની એક શરતમાં પર્યાવરણીય મોનિટરિંગ ડેટાની નિયમિત રજૂઆતનો સમાવેશ આપોઆપ થઈ જાય છે. આ જરૂરિયાતો ઘણીવાર GPCB દ્વારા જારી કરાયેલ CCA અને અન્ય પર્યાવરણીય મંજૂરીઓનો ભાગ હોય છે. પાલન ન કરવાથી કાનૂની કાર્યવાહી અને દંડ થઈ શકે છે.

અહીં આપણે સીપીસીબીના નિર્દેશ વિશે થોડી સમજ મેળવીએ તો કેન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડે (CPCB) GPCB સહિતના રાજ્ય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (SPCB)ને પાણી (પ્રદૂષણ નિવારણ અને નિયંત્રણ) અધિનિયમ, 1974 અને હવા (પ્રદૂષણ નિવારણ અને નિયંત્રણ) અધિનિયમ, 1981 હેઠળ નિર્દેશો જારી કર્યા છે. આ નિર્દેશો આદેશ આપે છે કે અત્યંત પ્રદૂષિત ઉદ્યોગોની 17 કેટેગરી (જેમાં સામાન્ય રીતે લાર્જ સ્કેલના રેડ કેટેગરીના ઉદ્યોગોનો સમાવેશ થાય છે) હેઠળ આવતા ઉદ્યોગોએ ગંદા પાણી અને ઉત્સર્જન માટે ઓનલાઈન કન્ટિન્યૂઅસ એફ્લુએન્ટ મોનિટરિંગ સિસ્ટમ (OCEMS) ઇન્સ્ટોલ કરવી ફરજિયાત છે અને આ ડેટાની રાજ્ય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ અને કેન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડના સર્વર સાથે કનેક્ટિવિટી હોય તેની ખાતરી કરવી પણ અનિવાર્ય છે. નિર્દેશમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે નિયમિત ધોરણે ઉદ્યોગોના નિરીક્ષણને નિયંત્રિત કરવા અને ઘટાડવાના પ્રયાસો કરવાની જરૂરિયાત છે અને તેના બદલે ઉદ્યોગોમાં સ્વ-શિસ્ત લાવવાની જરૂરિયાત છે જેથી તેઓ સ્વ-નિરીક્ષણ અને પાલન કરે અને નિયમિત ધોરણે એસપીસીબી/પીસીસી અને સીપીસીએમને ગંદા પાણી અને ઉત્સર્જનનો ડેટા સંચારિત કરી શકે.

ગુજરાતમાં આ ધોરણોનું પાલન સુનિશ્ચિત કરવા માટેની જવાબદારી GPCBના શિરે છે. તેઓ ઉદ્યોગોને OCEMS ઇન્સ્ટોલ કરવા અને તેમને GPCB તેમજ CPCB સર્વર સાથે કનેક્ટ કરવા નિર્દેશ આપે છે. GPCB પ્રાપ્ત ડેટા પર પણ નજર રાખે છે અને પાલન ન કરનારા એકમો સામે કાર્યવાહી કરી શકે છે. ઓનલાઈન ડેટા ટ્રાન્સમિશનનો હેતુ ઔદ્યોગિક એકમો દ્વારા છોડવામાં આવતા ગંદા પાણીમાંથી પર્યાવરણીય પ્રદૂષકોના વાસ્તવિક સમયના આંકડા કે ડેટા પૂરા પાડવાનો છે. જે GPCB અને CPCB દ્વારા સતત મોનિટરિંગ (24×7) રાખવાની મંજૂરી આપે છે. જો ઓનલાઈન ડેટા દર્શાવે છે કે કોઈપણ પ્રદૂષક પેરામીટરનું મૂલ્ય નિર્ધારિત પર્યાવરણીય ધોરણો કરતાં વધી જાય છે, તો સિસ્ટમ ઓટોમેટિક એસએમએસ એલર્ટ જનરેટ કરે છે. આ એલર્ટ ઔદ્યોગિક એકમ, સંબંધિત SPCB (ગુજરાતમાં GPCB) અને CPCBને મોકલવામાં આવે છે, જેનાથી ઉદ્યોગ દ્વારા તાત્કાલિક સુધારાત્મક પગલાં અને નિયમનકારી સંસ્થાઓ દ્વારા યોગ્ય પગલાં લેવામાં આવી શકે છે.

ગુજરાતમાં આ ઉદ્યોગો માટે સમયસર અને સચોટ ડેટા GPCB સર્વર પર મોકલવો એ એક નિર્ણાયક અને કાયદેસર રીતે બંધનકર્તા જરૂરિયાત છે. તેઓએ GPCB દ્વારા નિર્ધારિત ચોક્કસ ડેટા ફોર્મેટ, ફ્રિક્વન્સી અને ટ્રાન્સમિશન પદ્ધતિઓ વિશે માહિતગાર હોવું જોઈએ. જિજ્ઞાસુઓ ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડની સત્તાવાર વેબસાઇટ https://gpcboms.gpcb.gov.in/dashboard/ પર આ જરૂરિયાતો વિશે વિગતવાર માહિતી મેળવી શકે છો.

આ ઉપરાંત આવા ઉદ્યોગો માટે પારદર્શિતા લાવતા કેટલાક નિયમોમાં ઉદ્યોગોને જાહેર માહિતી માટે મુખ્ય ફેક્ટરીના દરવાજાની બહાર ગંદા પાણી અને હવાના ઉત્સર્જન અંગેનો ઓનલાઈન ડેટા પ્રદર્શિત કરવો પણ જરૂરી હોય છે.

સારાંશમાં, પર્યાવરણીય સંરક્ષણ અને પાલન સુનિશ્ચિત કરવા માટે કેન્દ્ર અને રાજ્ય બંને પ્રદૂષણ નિયંત્રણ નિયમો દ્વારા સંચાલિત, ગુજરાતમાં લાર્જ સ્કેલના રેડ કેટેગરીના ઉદ્યોગો માટે GPCB સર્વર પર પ્રદૂષિત ડેટાનું ઓનલાઈન ટ્રાન્સમિશન ન માત્ર ભલામણપાત્ર છે, પરંતુ અનિવાર્ય આવશ્યકતા પણ છે.